Қорқыт ата-2

«Қорқыт ата кітабы» – ізгіліктің ұраныҚара тасты да мүжіп жоқ қы­латын алып уақыт пен кеңіс­тік­тің қатал талқысына дес бермей құрыштай шыңдалған Қорқыт ата мұрасы барша түркіге ортақ жауһарға айналды. «Қорқыт ата кі­табы» әлемнің ақыл-ой қа­зы­насына қосылған інжу-мар­жан саналады.«Қорқыт ата кітабы» – дала­ның да­на­г­өй абызына қа­тыс­ты туған бағалы мәдени ес­ке­рт­кіш. Осы жырды зерттеген В.Бартольд, В.Жирмунский, Х.Короглы, Ә.Марғұлан, Ә.Қо­ңы­­ратбаев секілді ғалымдар эпос­тың негізгі сарындары Ұлы Да­лада ауызша туғандығын тұ­жы­­рым­даған. Батыс оғыздары ара­сынан эпосты жазып алушы мұ­раға әдеби өң­деу жасамай қаз-қалпында бергендігі сөз на­қы­сынан, эпикалық толқынды иі­­рім­дерінен байқалады.Әйгілі дастанның толық аты «Кі­таби ғали лисан тайфа оғузан» деп аталады. Жыр екі орында сақталған: Ватикан (12 жыр) һәм Дрезден (6 жыр) нұсқасы. Дрезден нұсқасын хатқа түсірген Абдаллах ибн Фарах. В.Бартольд 1922 жылы орыс тіліне аударған осы нұсқа 1950 жылы Бакуде, 1962 жылы Мәскеуде басылды. Жырды Ә.Қоңыратбаев пен М.Байділдаев 1986 жылы орысшадан, Б.Ысқақов 1997 жылы түрік тілінен аударып жариялады.ХV ғасырда хатқа түскен, Қорқыт атына жинақталып, топ­талған «Кітаби дәдә Қорқыт» эпо­сында оғыздардың кейінгі қо­нысында пайда болған кейбір ұғым-түсініктер, жер-су аттары, діни сарын қабаттары да бар. Бұл эпостың табиғатынан баба жұртын сағынып, пір тұтқан ел ұзандарының Қорқыттың атын түпқазық етіп, түптөркіні бай­ырғы баба топырақтан бас­тау алатын жыр аңыздарды Әзербайжан, Кіші Азия ай­ма­­ғында қайта-қайта айтып топ­тап, жинақтағаны, әдемі эпос­қа айналдырғаны білінеді. Жырда ұлы дала эпосына тән телегей теңіз төкпелік, шымыр желі, композициялық кес­телі үйлесім кеми түскен. Оты­ры­қ­­шы қалалық елдің ертегі айту машығына тән тосын диалог, шытырман новеллалық са­рын, ай­тушының әміршіге ба­ғыш­та­ған тілек сөзімен түйін­де­летін өзгеше өрнек аңға­ры­лады.Бұл дастан ғалымдардың пі­кірінше әзербайжан оғыздары арасында тұтас тұлғалы эпос­тық шығармаға айналып, толыса түскен. Әйгілі ғалым Ә.Қоңыратбаев дастандардың же­теуі Сыр бойында, бесеуі Кавказда пайда болған деген пі­кірге бейіл білдіреді. Де­мек, бұдан Кавказ тарапына Қор­қыт­тың өзі емес жаңа бояумен жаңғырған сөзі барған, қа­си­етті бабаның рухының ұш­қы­ны жаңа мекенде жаумен қи­да­­лас­қан қалың ұрпағын жебеген, киелі аруағы Балқан асқан ба­хадүрлерге пана болған деуге болады.Анадолы топырағына табан тіреген жүректі де білекті ба­тыр бабалар танымы – Грек философиясына, қалыбы – Рим мем­лекеттігіне арқа сүйеген хрис­ти­­андық Батыспен бетпе-бет кел­генде, өзіндік кескін-келбетін жо­ғалтып алмауға септесетін руха­ни иммунитет іздегені анық. Дін мен дәстүрдің үйлесімінен туған мұндай ішкі қуатты қал­қан­ды тү­рік­тер Қорқыт атадан тап­қан сыңайлы. Сон­дықтан Қор­қыт ата кітабы – түрк тілі мен тарихының түпсіз тереңдігін та­ны­татын Қашқаридің әйгілі сөздігін, түрк мемлекеттілігі мен мәдениетінің өрелі өрісін көр­се­те­тін Баласағұнның «Құтты біл­ігін» және түрк руханияты мен өміршең өнеге